कुनैपनि विवाद समाधान गर्नकालागि वा कुनैपनि कुरा हो वा होइन भन्ने कुराको निष्कर्षमा पुग्नका लागि प्रमाणको आवश्यकता पर्छ । प्रमाण भौतिक र जैविक दुई प्रकारका हुन्छन् । भौतिक प्रमाण भनेको कुनै घटना र विवादका सम्बन्धमा घटनास्थलमा बरामद गरिने घटनासँग सम्बन्धित भौतिक चिजवस्तु जस्तै घटनामा प्रयोग गरिएका बन्दुक, खुकुरी, लाठी, भाला, गोली ईत्यादी हुन भने जैविक प्रमाणमा साक्षीलाई लिन सकिन्छ ।
साक्षी भन्ने शब्दको खासअर्थ साक्ष्य अर्थात प्रत्यक्ष रहेको, देखेको वा जानेको व्यक्ति जसले अदालतमा आफुले देखेजानेसम्मको कुरा व्यक्त गर्छ, त्यसलाई साक्षी भनिन्छ । साक्षीलाई अंग्रेजीमा विटनेश भनिन्छ । यस विटनेसलाई विग्रह गर्दा विट भनेको बुद्धि र नेस भनेको ईमान्दारी अर्थात बुद्धिले ईमान्दारीपुर्वक घटनाको विषयमा जानकारी दिने व्यक्ति नै साक्षी हो भन्न सकिन्छ । साक्षी पनि दुई प्रकारका हुन्छन् । एउटा देखि जान्ने साक्षी, अर्को सुनीजान्ने साक्षी । साक्षीको खास शाब्दिक अर्थ अन्तर्गत केवल देखिजान्ने साक्षी मात्र प्रमाण हो भन्न सकिन्छ । सुनिजान्ने साक्षी प्रमाण होइन । साक्षी भनेको प्रत्यक्षीकरण हो । घटनासंग प्रत्यक्ष नरहेको मानिस साक्षी हुन सक्दैन । साक्षीको लागि योग्य हुँदैन, अयोग्य हुन्छ । सर्वोच्च अदालतबाट विभिन्न मुद्दाहरुमा पनि सुनिजान्ने साक्षीलाई प्रमाण होईन हेयर से इभिडेन्स इज नो इभिडेन्स भनि सिद्धान्त नै प्रतिपादन भएको छ । नेपालमा परापूर्व कालदेखि नै साक्षीको भनाईअनुसार मुद्दा वा विवादको छिनोफानो गर्ने प्रचलन रही आएको छ । साक्षीले ईमान धर्म सम्झी अदालतसमक्ष सपथ लिई सत्यकुरा बोल्ने गर्छ भनि विश्वास गरिन्छ र साक्षीले गरेको बकपत्रलाई प्रमाणमा लिईन्छ । खासगरी फौजदारी प्रकृतिको विवाद वा मुद्दामा साक्षीको प्रयोग अत्याधिक मात्रामा भएको पाईन्छ ।

सामान्यतया साक्षी बकपत्र गर्दा जुन पक्षको साक्षी हो त्यो पक्षको कानुन व्यवसायीले सोधपुछ गरी जवाफ प्राप्तगरी सकेपश्चात सोधपुछको सवाल जवाफमा केन्द्रित रही अर्कोपक्षको कानुन व्यवसायीले जिरह गर्नुपर्छ । तत्पश्चात सोधपुछ र जिरहको सवालजवाफ बाँझिएको खण्डमा सोधपुछ गर्ने कानुन व्यवसायीले पुनः सोधपुछ गरीआएको जवाफ लेखी सकेपश्चात साक्षी बकपत्र कार्य सम्पन्न भएको मानिन्छ ।
#witness#crossexamine#LPADHIKARI