कोकणाला सागराचे सान्निध्य लाभल्याने उकडा भात आणि माशाचे कालवण हे जेवण कोकणी माणसाच्या आवडीचे. कोकण किनारपट्टीवर वेगवेगळ्या पद्धतीने मासेमारी होते. खोल समुद्रात पर्सन नेट एलईडी लाईट वरती केलेली मासेमारी, मोठ्या बोटींवरून गरकडीची मासेमारी केली जाते. समुद्राच्या किनाऱ्यावर पागलीची मासेमारी त्याचप्रमाणे गरकडीची मासेमारी तियाण्याची मासेमार त्यात रापणीची मासेमारी म्हणजे एक संस्थानच! त्याचा रुबाब, त्याची अदब, सारेच आगळे आणि वेगळे! अलीकडे रापणीची ही संस्कृती कोकणच्या किनाऱ्यावरून अस्तंगत होत आहे. म्हणूनच या संस्कृतीच्या वेगळेपणापासून अर्थकारणापर्यंत आणि गीतांपासून नियमांपर्यंत अशा सर्व बाजूंची ओळख करून देणारा हा व्हिडिओ …
‘ॐ सहनाववतु! सहनौ भुनक्तु! सहवीर्यं करवावहै!
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै।’
हा आपल्या भारतीय संस्कृतीचा महामंत्र! आपल्या भारतीय संस्कृतीत सर्वत्र अद्वैताचा आवाज घुमून राहिलेला आहे. त्याग, संयम, वैराग्य, सेवा, प्रेम, ज्ञान आणि विवेक ह्यावरच भारतीय संस्कृती उभी आहे.
आज ज्या संस्कृतीची आपणास ओळख करून देणार आहे, ती कोकणची रापण संस्कृती म्हणजे भारतीय संस्कृतीचेच छोटे रूप! ही संस्कृती आज कोकण किनारपट्टीवरूनही अस्तंगत होत चालली आहे. म्हणूनच तिचा अभ्यास होणे ही काळाची गरज आहे. रापण संस्कृती म्हणजे सर्व संस्कृतींचे माहेरघर जणू!

कोकणी माणसाला सह्याद्रीच्या उंच कड्याचे जेवढे आकर्षण तेवढाच ओढा सागराच्या उत्तुंग लाटांचा! त्याच लाटांच्या धीरगंभीरतेसारखी आणि वाळूच्या मुलायम माणुसकीसारखी ही रापण संस्कृती!
रापण म्हणजे काय रे भाऊ?

‘रापण’ हा कोकण किनारपट्टीच्या सागरी संस्कृतीचा एक जिताजागता इतिहास. . ह्या रापण संस्कृतीला कोकणच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जडणघडणीत फार मोलाचे स्थान आहे. म्हणूनच ह्या रापण संस्कृतीच्या पाऊलखुणा प्रत्येक कोकणी माणसाने हृदयाच्या कप्प्यात अगदी ‘मत्स्यगंधा’प्रमाणे जपून ठेवाव्यात. कोकणात नारळी पौर्णिमेनंतर मासेमारीला शुभारंभ होतो; . आता रापणीच्या जागा लहान लहान पातींनी (छोटी जाळी) घेतल्या. आंब्याच्या होडीची जागा फायबर बोटींनी घेतली. अगदी त्याच वेळी रापण संस्कृती मावळण्याचे ढग कोकण किनारपट्टीवर जमू लागण्यास सुरुवात झाली. आम्ही लहानपणी पाहिलेल्या किनारपट्टीवरील मोठाल्या रापणी कधीच बंद झाल्या. आता काही भागात आहेत, त्या अगदी लहान लहान हातरापणी. त्यांना ती ‘रापण संस्कृती’ नाही.
क्षितिजास पालाण घालणाऱ्या’ रापणी
रापण ही पाट्या – पाट्यांनी बनलेली असते. एक पाटा म्हणजे आठ मीटर बाय आठ मीटर अशी विणलेली जाळी. पूर्वी ९० – ९५ पाट्यांच्या मोठाल्या रापणी असायच्या. एका एका रापणीला ५० ते ६० रापणकर मच्छिमार बांधील असायचे. त्या ६० – ७० कुटुंबांतील २०० – २५० माणसांची ‘तारणहार’ ती रापणच असायची. केवळ पाटे जोडून रापण तयार होत नसे, तर त्या रापणीला सर्वांचीच मनेही जोडली जात. एका माणसासोबत तीन – चार माणसे वावरत असत. रापणीच्या झिलग्यांची पेज, जेवण पोहोचविणे, आपल्या आलेल्या वाट्याचे मासे विकणे, संपूर्ण रापण सुकविणे, वाळत घालणे त्याला आगूळ देणे, तुटलेल्या रापणीचे पाटे शिवणे, ती रापण दुरुस्त करणे, जाळी होडीवर चढविणे, माशांच्या थव्याचा – ज्याला मालवणी भाषेत ‘खांडाव’ म्हणतात – त्याचा अंदाज घेणे. आणि रापण मारून झाल्यावर हमावण्या म्हणत ती ओढणे.
असायच्या. समोरचा अथांग सागर आणि डोक्यावरील निरभ्र आकाश हे मच्छिमारांच्या हमावण्यांचे मूलस्रोत असत.
रापणीची विविध साधने आता दुर्मीळ
रापण मोठी असायची. त्याची निगराणी घ्यावी लागे. त्यासाठी विविध साधने असायची. त्यांची नावे आणि अस्तित्वही आता कोकण किनारपट्टीवरून अस्तंगत होत आहे.

रापणीची दोन्ही टोके ओढून ती समुद्रातून बाहेर काढण्यासाठी दोन्ही बाजूला पांच-पंचवीस मच्छिमार ओढत असतात. नि ‘हायल्लेस हायल्लेस’ हे ‘त्यांनाच कळणारे आणि स्फुरण आणणारे’ शब्द जोरजोराने ओरडत रापण ओढू लागतात. घटकाभरातच समुद्रातून रापण बाहेर येऊ लागते नि आत सापडलेले हजारो मासे पाण्याबाहेर येतात. त्यांना पकडून किनाऱ्यावर टाकण्यासाठी मच्छिमार बायकांची एकच धांदल उडते. वर कावळे, घारी भिरभिरत असतात. रापणीवर झडप घालून मासे वरच्यावर पळविण्यात त्यांचा पहिला नंबर. पाठोपाठ गोरगरिबांची पोरे रापणीतून निसटलेले बारीकसारीक मासे पळवतात. त्यांची धावपळ तर पाहण्यासारखी असते; पण सगळ्यात लक्षात राहते ती पाण्याबाहेर आलेल्या हजारो रूपेरी जिवंत माशांची अंतकाळची व्याकूळ तडफड!

रापण – संस्कृतीचे एक लेणे!
अशी ही रापण नावाची संस्कृती! केवळ कोकण किनारपट्टीलाच नाही, तर सर्व मानवजातीला बंधुभावाची, समतेची, सलोख्याची शिकवण देणारी संस्कृती हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन धर्मांचे लोक किनारपट्टीवर एका तालात, एका सुरात ‘ऐलाम्बे ऽऽ है लै याल्ला’ करायची ती संस्कृती! आता किनारपट्टीवरून पूर्ण अस्तंगत झाली आहे. रापणीची पारंपरिक मच्छिमारी गेली आणि आता किनाऱ्यावर पर्ससीननेट आणि पारंपरिक मच्छिमार यांचे लढे होऊ लागले. मासळी समुद्रातून ओरबाडून काढणे सुरू झाले. सारा समुद्रकिनारा अशांत झाला.
परंपरेने ज्या अनेक गोष्टी चालत आल्या, त्यातीलच ही रापण! किती थोर परंपरा आपल्या किनाऱ्याची! आपल्या समाजाला अशा परंपरांच्या इतिहासाची फार गरज असते. आपल्या प्रगतीचा काळ कोणता, अधोगतीची कारणे कोणती, हे त्या परंपरा, ह्या संस्कृती आपणास किनाऱ्यावरील दीपस्तंभ बनून दाखवत असतात. म्हणूनच पुढील पिढीसाठी रापण संस्कृतीचे एक माहितीपूर्ण संग्रहालय कोकण किनारपट्टीवर शासनाच्या वतीने व्हावे. आपल्या दृष्टीसमोरील अथांग सागर आणि माथ्यावरील निळेशार अंबर यांनाच साक्षी ठेवून ही रापण संस्कृती आमच्या मच्छिमार बांधवांनी निर्माण केली. पुढील अनेक पिढ्यांना त्याग, संयम, सेवा, प्रेम, ज्ञान, विवेक यांचे दर्शन घडविणारी ही संस्कृती! नव्हे हे संस्कृतीचे लेणेच जणू! त्याचे स्मारक झाले नाही, तर पुढील अनेक पिढ्यांना ती हमावणीच म्हणावी लागेल.